از مدرسه جلالیه تا مسجد ایلچی؛ سفری در قلب میراث صفوی اصفهان

گروهی از خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای اصفهان به همت اداره گردشگری شهرداری اصفهان از حوزه علمیه جلالیه و مسجد تاریخی ایلچی بازدید کردند. این بازدید با هدف آشنایی با تاریخچه، فعالیت‌های آموزشی و نقش این اماکن در حفظ میراث مذهبی و فرهنگی شهر انجام شد.

اصفهان؛ نگین فرهنگ و دیانت ایران

به گزارش دنیای اسرار ،اصفهان، شهری با پیشینه هزاران‌ساله، نه‌تنها به خاطر پل‌ها و میدان‌های تاریخی‌اش شناخته می‌شود، بلکه یکی از مهم‌ترین مراکز آموزش علوم دینی و حفظ سنت‌های مذهبی در کشور است. در قلب این شهر،در محله احمدآباد اصفهان، میان کوچه‌هایی که بوی تاریخ می‌دهند، دو اثر ارزشمند عصر صفوی هنوز به‌پا ایستاده‌اند: مدرسه جلالیه و مسجد ایلچی. هر یک به‌شیوه‌ای، گواهی از شکوه هنر و ایمان در قرون گذشته‌اند.

مدرسه جلالیه، در اواخر دوره صفوی به دست جلال‌الدین محمد حکیم ـ طبیب مخصوص شاه سلطان حسین ـ ساخته شد. بر سردر آن، کتیبه‌ای به خط ثلث با تاریخ ۱۱۱۴ هجری قمری، ورود به این بنای علمی را با یاد گذشته‌ای چندصدساله آغاز می‌کند. این مدرسه دارای دو ایوان در شمال و جنوب و حجره‌هایی برای اقامت طلاب است؛ کاشی‌کاری‌های معقلی، مقرنس‌های ظریف و کتیبه‌های کوفی و ثلث، جلوه‌ای هنری به فضای آموزشی بخشیده‌اند. در ایوان شمالی، پیکر بانی مدرسه در حجره‌ای که خود ساخته بود آرام گرفته است.

چند قدم آن‌سوتر، مسجد ایلچی قرار دارد؛ بنایی نفیس از زمان شاه سلیمان صفوی که به‌دست دختر نیکوکارِ حکیم نظام‌الدین محمد، صاحب‌منصب دربار و ملقب به «ایلچی»، ساخته شد. این مسجد کوچک اما پرجزئیات، با خطوط بنایی زیبا و تزئینات پُرکار، نمونه‌ای برجسته از هنر مذهبی آن عصر است. کتیبه سردر مسجد به خط ثلث محسن امامی و تاریخ ۱۰۹۷ هجری قمری نگاشته شده است. در مقرنس‌های سردر، نام استاد محمدعلی بن استاد علی‌بیک، معمار بنا، ثبت شده است. ایوان جنوبی و اطراف محراب، خطوط بنایی با تاریخ ۱۰۹۳ هجری دارند و در کتیبه محراب بزرگ، آیات قرآن با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی و تاریخ ۱۰۹۴ هجری به امضای محمدحسن امامی مزین شده است.

این دو بنا، هرچند در اندازه و کارکرد متفاوت‌اند، در هدف مشترک‌اند: پیوند دادن هنر، ایمان و دانش. امروز، پس از گذر قرن‌ها و با مرمت‌های انجام گرفته، مدرسه جلالیه بار دیگر مأمن طلاب علوم دینی است و مسجد ایلچی همچنان جایگاه عبادت و آرامش، و هر دو به‌عنوان بخشی ماندگار از پازل فرهنگی و تاریخی اصفهان خودنمایی می‌کنند.

محمد فاتحی، راهنمای خبرنگاران ، با اشاره به جزئیات معماری این مدرسه، توضیح داد که جلالیه در اواخر دوره صفوی به دست جلال‌الدین محمد حکیم، طبیب مخصوص شاه سلطان حسین ساخته شد. هدف از ساخت آن، تربیت طلاب علوم دینی بود و همچنان پس از گذر قرن‌ها، این کارکرد را حفظ کرده است.

وی بیان داشت :مدرسه جلالیه دو ایوان در شمال و جنوب بنا دارد. همچنین حجره‌هایی در جناح‌های ساختمان برای اقامت طلاب ساخته شده است. کتیبه‌های مدرسه جلالیه با خط ثلث و کوفی نوشته شده‌‌اند. به کار بردن تزیینات کاشی‌کاری، معقلی، مقرنس‌کاری و گچ‌بری در معماری مدرسه، آن را در زمره بناهای جالب توجه اواخر دوره صفویه قرار می‌دهد. بانی مدرسه (جلال الدین حکیم)، در یکی از حجره‌های ایوان شمالی مدرسه جلالیه دفن شده است.

فاتحی افزود:در دوره صفوی، آموزش غالباً در مساجد و به‌صورت شفاهی جریان داشت، اما ساخت مدارسی چون جلالیه، نشانه‌ای از آغاز نظام‌مند شدن آموزش علوم دینی بود. هزینه‌های این مدارس از موقوفات، کمک‌های دولتی و نذرهای مردمی تأمین می‌شد و یکی از اهداف مهم‌شان، تثبیت مذهب تشیع بود.

از دوران شاه صفی تا پایان حکومت صفویان، بیش از ۸۰ مدرسه در اصفهان بنا شد. جلالیه، هرچند کمتر شناخته شده میان این بناها، امروز پس از مرمت، دوباره مأمن طلاب و محل تدریس علوم دینی است. این مدرسه بخشی از پازل بزرگ تاریخ علمی و مذهبی اصفهان است؛ بنایی که بی‌هیاهو اما پر معنا، میراث گذشته را به امروز رسانده است.

مسجد ایلچی؛ یادگار هنری عصر شاه سلیمان صفوی

در محله احمدآباد اصفهان، اثری نفیس از دوره شاه سلیمان صفوی با شکوهی خاموش ایستاده است: مسجد ایلچی. این بنا، به دلیل خطوط بنایی چشم‌نواز و تزئینات پُرکار، در شمار برجسته‌ترین آثار معماری مذهبی اواخر قرن یازدهم هجری قمری قرار دارد.

 نام مسجد از بانی آن گرفته شده است؛ دختر نیکوکارِ حکیم نظام‌الدین محمد،  «صاحب‌سلطان بیگم»،صاحب‌منصب دربار و ملقب به «ایلچی»، که هزینه ساخت مسجد را فراهم کرد.

کتیبه سردر مسجد، با خط ثلث استاد محسن امامی و تاریخ ۱۰۹۷ هجری قمری، شاهد قدمت این بناست. در بالای سکوها و میان مقرنس‌های سردر، خطوط بنایی با نام استاد محمدعلی بن استاد علی‌بیک، معمار سازنده مسجد، نقش بسته است.

ایوان بزرگ جنوبی و اطراف محراب نیز با خطوط بنایی به تاریخ ۱۰۹۳ هجری تزئین شده‌اند. در کتیبه داخل محراب، خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی، آیات قرآن با تاریخ ۱۰۹۴ هجری و امضای محمدحسن امامی دیده می‌شود. ایوان کوچک مسجد هم محرابی زیبا دارد که با همین خط و بر زمینه لاجوردی، آیه ۴۵ سوره عنکبوت را نشان می‌دهد.

این مسجد کوچک اما پرجزئیات، با خطوط بنایی زیبا و تزئینات پُرکار، نمونه‌ای برجسته از هنر مذهبی آن عصر است.. ایوان جنوبی و اطراف محراب، خطوط بنایی با تاریخ ۱۰۹۳ هجری دارند و در کتیبه محراب بزرگ، آیات قرآن با خط ثلث سفید بر زمینه کاشی لاجوردی و تاریخ ۱۰۹۴ هجری به امضای محمدحسن امامی مزین شده است.

وارد صحن این مسجد شدیم صحنی کوچک، زیبا و بسیار دلنشین را مشاهده کردیم که شبستانی 4 گوشه در آن قرار دارد. در شبستان نیز تعدادی ستون از جنس سنگ دیده می شود که نمای شبستان را بسیار زیبا کرده اند. این شبستان دارای ابعادی برابر با طول 10 متر و عرض 15 متر می باشد. ایوانی که در جبهه جنوبی این مسجد قرار گرفته از دیگر ایوان ها بزرگتر بوده و تزئیناتی که در آن به کار رفته بسیار زیباتر و پر زحمت تر می باشد.

این مسجد، با صحن کوچک و ساختمان ساده اما پرجزئیات، نمونه‌ای شاخص از بناهایی است که در عصر صفوی به همت افراد خیر ساخته شد. امروز، پژوهشگران هنر و معماری اسلامی آن را به‌واسطه تنوع و کیفیت خطوط بنایی و اجراهای استادانه‌اش مورد توجه قرار می‌دهند؛ گواهی روشن از پیوند هنر خوشنویسی، معماری و ایمان در تاریخ اصفهان.

خبرنگار:محبوبه عزیز